OPINIA DOTYCZĄCA OBRAZU MATKI BOSKIEJ Z XVII/ XVIII/ XX wieku

2. HISTORIA OBIEKTU

Ikona od 2 polowy XVIII wieku do chwili obecnej w posiadaniu Rodziny……. i spadkobierców.

​

3.OPIS INWENTARYZACYJNY

Ikona przedstawia Matkę Boską w pół postaci, frontalnie, trzymającą Dzieciątko na lewym przedramieniu, z rękoma ułożonymi poziomo, z dłońmi skierowanymi ku dołowi, prawa na wierzchu, z dwoma wyprostowanymi palcami, lewa trzymająca zwiniętą chustę. Dzieciątko w ujęciu ¾ do kolan, ukazane w pozycji siedzącej, z podniesioną głową i prawą ręką, z dłonią w geście błogosławieństwa, lewa dłoń, z wyprostowanym małym palcem, trzyma zamkniętą księgę, z monstrancją na okładce. Postacie w złotych szatach, z dekoracją: Maria - kwiatową , w formie ulistnionej gałązki róży z pąkiem i rozkwitniętym kwiatem, Jezus- geometryczną, w formie ukośnej, nieregularnej kraty, z polami wypełnionymi ornamentem groszkowym, obrzeża szat dekorowane iluzjonistycznie wykonanymi kamieniami szlachetnymi, wokół głów nimby w formie plastycznych, koncentrycznych okręgów, nad którymi ośmioboczne gwiazdy. Postacie przedstawione na tle przeplatającej się ukośnej kraty, o profilowanych wklęsło-wypukłych pasach , z polami wypełnionymi groszkowaniem.

Rama złocona, szeroka, profilowana na krawędzi wewnętrznej i zewnętrznej, z ruchomym, gładkim przeszklonym skrzydłem , płaska, z dekoracją reliefową w formie bordiury, z ornamentem w formie pasów o układzie ciągłym, z motywami z geometryczno- roślinnymi.

​

4.ANALIZA OBIEKTU

MATERIAŁ I TECHNIKA WYKONANIA

Podobrazie: prostokątne, wykonane z dwóch desek jodłowych, sklejonych stycznie, sfazowanych zewnętrznie. Krawędź górna i dolna ujęta listwami z drewna cedrowego , łączonymi na wpust i gniazdo, ze sfazowanymi krawędziami zewnętrznymi. W środkowej części wpust wycięty w jaskółczy ogon, z prostą szpongą. Zaprawa kredowo-klejowa, w kolorze złamanej ugrem bieli, z precyzyjnie ukształtowanym, w formie plastycznego i płaskiego reliefu, wyobrażeniem Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Uzupełnienia późniejsze reliefu wykonane są w technice i materiale nawiązującym do oryginału. Zaprawa miejscami o chropowatej powierzchni, z grawerowanym ornamentem.

Polichromia: XVII i XVIII –wieczna malowana jest grubo, światłocieniowo, tłustą temperą. Pozłota wykonana w 1 ćw. XX wieku złotem płatkowym. Dekoracja szat wzbogacona kolorystycznie laserunkami i podmalowanym detalem, kontrastującym tło i ornament. Srebrne płatki tła położone na mikstion, ze złocistym laserunkiem.

Rama – wykonana z desek jodłowych, o konstrukcji wzmocnionej w narożnikach, z laną szybą w przeszklonym skrzydle, mocowanym na dwa metalowe zawiasy, z zaprawą woskowo-kredowo-klejową, z dekoracją ornamentalną w formie reliefu wypukłego, złocona. Dwudziestowieczna pozłota: ruchomego skrzydła wykonana techniką kładzenia płatków złota , ramy - płatków szlagmetalu.

​

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY STYLOWE

Obiekt ten nie posiada charakterystycznych cech stylowych , które pozwoliłby jednoznacznie ustalić jego proweniencje. Powstał na terenie współistnienia wielu kultur: ruskiej , tradycji prawosławnej sztuki mołdawskiej, bałkańskiej i zachodnioeuropejskiej, w prowincjonalnym ośrodku. Wykonywano tam zarówno ikony jak i obrazy religijne, łącząc różne wpływy stylistyczne. Tradycje prawosławnego malarstwa ikonowego są widoczne w oprawie, z przeszklonym skrzydłem nawiązującej do kiwotu, stosowaniu podłoża drewnianego, ze szpongami, w stosowaniu tematów ikonograficznych, w bogatym użyciu złoceń, i w stosowaniu rozwiązań opracowania lica imitującego ryzę . Jednocześnie obiekt od strony formalnej odchodzi od obowiązujących założeń tradycji ortodoksyjnych, w stronę realizmu. Postaci zachowały atrybuty tradycyjnie stosowane w ikonografii, ale brak w nich świetlistości promieniującej z wnętrza występującej w ikonach.

Wpływ kultury zachodniej przejawia się w światłocieniowym modelunku twarzy i dłoni, z subtelną gradacją koloru , w fizjonomii twarzy, oraz w plastycznym ornamencie wprowadzonym na tło, szaty, nimby i obramienie. Cechy te nadają ikonie, zmienionej w obraz o tematyce sakralnej, charakter bardziej dekoracyjny, zbliżając ją do sztuki ludowej. Formy uległy silnej stylizacji, idącej w kierunku dekoracyjności, podobnie jak wprowadzenie powtarzających się rytmów, widoczna jest tendencja do schematyzacji przedstawienia i uproszczenia modelunku draperii.

Na prowincjonalizm warsztatu wskazują cechy stylistyczne: prosta, zwarta kompozycja, uproszczone formy, duża rola konturu, syntetyzm, schematyzm i nieporadność rysunku , oraz zastosowanie złoconego reliefu jako imitacji metalowej ryzy. Natomiast dekoracyjność i linearyzm, prostota, dająca ujęcie syntetyczne, skłonność do ornamentyki i rytmicznego układu powtarzających się elementów, odzwierciedlają wpływy malarstwa ludowego. Jednocześnie dobre opanowaniu techniki i technologii, oraz sprawność warsztatowa widoczna jest w starannie przygotowanym podobraziu, z podwójnym zabezpieczeniem przed deformacją, w poprawnym opracowaniu reliefu lica, z wielością szczegółów. Ryty rysunek dekoracji szat i tła wykonany jest mocną i zdecydowaną linią świadczącą o dużej wprawie i swobodzie twórczej, a polichromia wykonana jest na dobrym poziomie artystycznym, stylistycznie odzwierciedlająca barokowe prowincjonalne ideały piękna.

Obraz Matki Boskiej Śnieżnej nie posiada jednolitych cech stylowych, łączy różne wpływy stylistyczne, przetworzone w siedemnastowiecznej formie. Powstał w ośrodku, wykonującym prace na dobrym i poprawnym poziomie artystycznym, o ciągłości kulturowej i artystycznej sięgającej średniowiecza . Jest to widoczne w sposobie opracowania nimbów i tła, które występowało w sztuce piętnasto- i szesnastowiecznej, oraz w dekoracji ramy, którego proweniencja sięga renesansu. Aktualny okresowi powstania obrazu, czyli barokowy styl i estetyka jest widoczna głównie w kompozycji, ikonografii , fizjonomii twarzy, kolorystyce, ornamentach szat i w opracowaniu tła. Powstała historycznie eklektyczna stylistyka obrazu, z powodu zniszczeń, powiększyła się o elementy z 1 ćw. XX wieku, estetycznie bliskie sztuce art. Deco.

​

CHARAKTERYSTYCZNE CECHY IKONOGRAFICZNE

Schemat kompozycyjny obiektu nawiązuje do wizerunku ikonograficznego Hodegetria, typ znanego jako Matka Boska Śnieżna będący wersją Rzymskiego obrazu "Salus Populi Romani", pochodzący z XII wieku. Przedstawia Marię obejmującą prawą ręką dzieciątko Jezus, które trzyma na lewym przedramieniu. Dłonie Marii skrzyżowane, prawa dłoń, z dwoma palcami skierowanymi ku dołowi, środkowy z pierścieniem, rozchylonymi w kształcie litery V. Na kciuku lewej dłoni zawieszona jest chusteczka . Maforium Marii niebieskie, ozdobione na czole krzyżem i gwiazdą na ramieniu, obramowane jest złotym pasem. Dzieciątko błogosławi prawą dłonią, w lewej trzyma Ewangelię.

Obiekt różni się od pierwowzoru szczegółami ikonograficznymi, techniką wykonania i malarskim stylem. Układ twarzy, rąk i dłoni obiektu bardziej zwarty i masywny, powtarza ogólnie schemat ikonograficzny Salus Populi Romani, znacznie skrócony w dolnej części, a postacie przedstawione są w półpostaci. Poszczególne elementy są ukazane w nieco zmienionym położeniu, a kanon postaci jest krępy. Partie osobowe są przedstawione z intensywnie modelującym barokowym światłocieniem. Twarz Maryi jest bardziej pociągła, z wyrazistymi elementami, o miękkim modelunku, łagodnym wyrazie i lekkim uśmiechu. Chrystus zwrócony ku matce, ma twarz dziecka, bez powiększonego czoła właściwego ikonom.

Palce dłoni Marii i Jezusa są zwarte . Napisy określające zostały pominięte, podobnie jak nimb krzyżowy, oraz krzyż grecki nad czołem, gwiazda na ramieniu i pierścień. Nimby są odmiennie opracowane, z występującymi dodatkowo gwiazdami . Błogosławiącą dłoń Chrystusa ma inny układ palców. Zmieniono też dekorację oprawy księgi.

Obiekt jest kopią wtórną, wykonaną w oparciu o pierwsze powtórzenia , najprawdopodobniej graficzne, obrazu Salus Populi Romani. Wskazuje na to fizjonomia twarzy nawiązująca do pierwowzoru, a jednocześnie odzwierciedlająca czas i miejsce powstania. Krępe, zwarte sylwetki, z duzymi rękoma prezentują estetykę barokowej prowincjonalnej pracowni. Wyobrażenie lewej ręki Jezusa , trzymającej księgę, wzorowane jest na układzie dłoni, z wyprostowanym małym palcem jednej z pierwszych kopii w Polsce, na obrazie z kościoła pojezuickiego w Jarosławiu, nie występujące w później powstałych kopiach..

 

4.EKSPERTYZA KONSERWATORSKA.

OCENA STANU ZACHOWANIA I POSTĘPOWANIE KONSERWATORSKIE

Obiekt w dobrym stanie zachowania, po zakończonych pracach konserwatorskich przeprowadzonych w latach 2018-2019, które miały na celu zabezpieczenie obiektu przed dalszą degradacją i uczytelnienie jego złożonego stanu, w zakresie możliwym do uzyskania.

Zadaniem przeprowadzonych prac konserwatorskich było uzyskanie stabilizacji i uzupełnienie ubytków podobrazia i zaprawy, usunięcie zabrudzeń i części przemalowań, deformacji i uszkodzeń, oraz uzupełnienie ubytków warstwy malarskiej , złoceń i srebrzeń przy zastosowaniu retuszu imitującego. Zakres tych czynności był zależny od stanu zachowania obiektu i charakteru zniszczeń. Także wygładzanie, wyrównywanie odkształconej powierzchni, oraz niwelowanie uskokowych odkształceń zaprawy i warstw leżących wyżej, było możliwe w ograniczonym zakresie. Przy uzupełnianiu ubytków pozłoty powtórzono materiał i technikę z 1 ćw. XX wieku , zachowując historyczne złocenia i laserunki.

Obecny wygląd ikony jest połączeniem i wzajemnym przenikaniem się elementów pochodzących z trzech okresów. Naturalne procesy starzenia się materiałów malarskich i historyczne zabiegi konserwatorskie stworzyły nową jakość i wpłynęły na obecny kształt. Podobrazie jest nieodwracalnie zdeformowane, wygięte w kierunku lica, z wklęśnięciem wzdłuż środka ikony. Historyczne prace restauratorskie częściowo zmieniły wygląd reliefu. Została zachowana siedemnastowieczna kompozycja przedstawienia, dekoracje tła, gwiazdy, nimby, częściowo ornament szaty Jezusa i chustki . W 1 ćw. XX wieku zostały opracowane : maforium ze zmienionym ornamentem i obramieniem, dolny fragment chimationu. Warstwa malarska została częściowo przemalowana po formie w technice identycznej jak oryginał.. Złocenia oryginalne nie są zachowane, pozłota dwudziestowieczna, na ikonie wykonana została płatkami złota i srebra, na ramie z płatków metalu.

​

5. WNIOSKI

Obiekt jest obrazem reliefowym, wykonanym na dość dobrym poziomie artystycznym i technologicznym, w prowincjonalnej pracowni, w 1 połowie XVII wieku, częściowo przemalowanym w XVIII wieku, z XX wiecznymi reliefem. Jest połączeniem uproszczonych wzorów ikonograficznych malarstwa zachodnioeuropejskiego, stylistyki sztuki ortodoksyjnej oraz układu dekoracyjnego, o efektach rytmicznych wprowadzającej element folkloru.

Za określeniem obraz religijny przemawia brak napisów uzupełniających, gwiazd na maforium i nimbu krzyżowego, występujących na ikonach, oraz dekoracja okładki księgi. Może to jednak wynikać ze zmian powstałych podczas przeprowadzonych zabiegów konserwatorskich w 1 ćwiartce XX wieku, w centrum religijnym rzymsko-katolickim na Jasnej Górze.

Kompozycja obrazu, podobieństwo rysów twarzy do pierwowzoru Salus Populi Romani, oraz układ lewej dłoni z wyprostowanym małym palcem, zastosowanie jodłowego podobrazia pozwala określić czas powstania obiektu na 1 pol. XVII wieku. Na terenie Królestwa Polskiego obraz Matki Boskiej Śnieżnej był masowo kopiowany w latach 1597- 1630, w oparciu o kopie przywiezione z Rzymu, na podstawie których wykonywano kopie wtórne. Istotny wpływ na rozprzestrzenianie się w Polsce tego typu malarskich wyobrażeń, odegrały zakony dominikanów i bernardynów na terenach wschodnich Rzeczypospolitej. N a przełomie XVI i XVII w. nastąpiła eksplozja tworzenia jego kopii i replik. Ten typ obrazu czczony był na terenach Polski pod nazwami Matki Bożej Pocieszenia, Matki Bożej Zwycięskiej, Matki Bożej Różańcowej, Matki Bożej Szkaplerznej i Matki Bożej Śnieżnej.

Obiekt jest uproszczoną kopią wtórną, nawiązującą do obrazu Matki Boskiej z Jarosławia, w sposobie przedstawienia układu palców Jezusa. Zastosowane pigmenty pozwalają określić czas przemalowań na XVIII wiek, kiedy to twarz Marii i prawa ręka Jezusa zostały częściowo zniszczone w miejscu sklejenia desek podobrazia. Wykonane w podobnej technice częściowe uzupełnienia polichromii nie zmieniły kompozycji, ukryły uzupełnienia i wzmocniły cienie i rysunek twarzy. Oryginalny relief i złocenia nie są zachowane. Pierwotne dekoracje szaty Marii, widoczne fragmentarycznie na zdjęciu rentgenowskim miały formę zwielokrotnionego motywu stylizowanej gałązki kwiatu, o okrągłych płatkach. Istniejący obecnie ornament maforium, w formie ulistnionej gałązki róży, jest odbiciem panujących w 1 ćw. XX w gustów estetycznych, stylistycznie bliskim sztuce art. Deco. Reliefowa dekoracja szat Jezusa jest powtórzeniem oryginalnej dekoracji, do której nawiązują uzupełnienia dolnej części, wykonane płasko, bez zarysu nóg i nieregularności.

Na prowincjonalizm pracowni wskazuje kanon i fizjonomia przedstawionych postaci, zastosowanie reliefowego ukształtowania powierzchni jako imitacji ryzy, powszechnie stosowanej w XVII i XVIII w. Z kolei zastosowanie do pokrycia powierzchni reliefu materiałów szlachetnych, dobry poziom wykonania, zarówno partii malowanych jak i reliefowych wskazuje na biegłość warsztatową i wymagający krąg zleceniodawców . Od strony ikonograficznej widoczna jest znajomość i wierność wzorom . Od strony formalnej rysunek jest tu dominującym środkiem wyrazu, określającym kształt i formę, uproszczony i syntetyczny w partii szat, gdzie fałdy maforium tworzą powtarzające się rytmy nawiązujące do plastycznie ukształtowanych nimbów. Dobry poziom artystyczny tego dzieła widoczny jest też w opracowaniu części polichromowanych i w sposobie opracowania plastyki reliefu,